एकांतात वसलेले खंडोबाचे कडेपठार
‘सदानंदाचा येळकोट’, ‘येळकोट, येळकोट जयमल्हार’, ‘खंडोबाच्या नावानं चांगभलं’, अशी आरोळी अन् सोबत उधळलं जाणारं भंडार-खोबरं... हे चित्र दिसलं, की लोकदेव खंडोबा, मल्हारी, म्हाळसाकांताची आराधना सुरू आहे, हे लक्षात येईल. या मल्हारी-म्हाळसाकांताची अनेक स्थानं असली, तरी पंढरपूरचा विठोबा, कोल्हापूरचा जोतिबा अन् जेजुरीचा खंडोबा, हीच ओळख जन-मानसांत रुजली आहे. तरी, जेजुरगडाच्या मागे उंच डोंगरावर असलेलं कडेपठार (कऱ्हेपठार) हे खंडोबाचं मूळ स्थान आहे, याची माहिती फारशी नसते. जेजुरीचं दर्शन घेऊन आल्याचं सांगणाऱ्या भाविकांच्या चेहऱ्यावर ‘कडेपठारचं मूळ स्थान पाहिलं का’, असं विचारल्यावर मात्र ‘हे काय नवीन,’ अशी भावना दिसते. त्यामुळं जेजुरीला जाणाऱ्या भक्तांनी खंडोबाचं हे मूळ ठिकाण पाहायलाचं हवं. जेजुरीपेक्षा इथं पोहोचणे थोडं खडतर असलं, वाट थोडी अवघड असली, तरी देवाच्या आद्यस्थानाचं दर्शन त्यांना सुखावणारं असेल, यात शंका नाही.
जेजुरीला येणाऱ्या भाविकांची संख्या दिवसेंदिवस वाढतेच आहे. घरा-घरांत एखाद्या मंगलकार्यानंतर देवाचे आशीर्वाद घेण्यासाठी येणारे, नित्यनियमाने कुळधर्म-कुळाचार करणारे अन् देवाला नवस बोलण्यासाठी येणारे; तसेच तो पूर्ण झाल्यावर फेडण्यासाठी येणारे, अशांबरोबरच नव्या युगात ‘पर्यटनस्थळ’ म्हणून येणाऱ्यांच्या संख्येची मोजदाद अशक्य आहे. भंडाऱ्याच्या पिवळ्याधम्मक रंगाने उजळून निघालेल्या जेजुरगडाचा परिसर म्हणूनच ‘सोन्याची जेजुरी’ म्हणून ओळखला जातो. त्यामुळे कुणी दिवटी-बुधली घेऊन देवाला ओवाळण्यासाठी आलेले असतात, तर कोणी वाघ्या-मुरळींकडून ‘जागरण-गोंधळ’ घालण्यासाठी. जेजुरी आणि कडेपठारावर दिसणारी दृश्यं नेहमीची. त्यातही, सणासुदीला, चंपाषष्ठी अथवा सोमवती अमावस्येला जेजुरीला होणाऱ्या लाखोंच्या गर्दीपेक्षा कडेपठारावरील देवाच्या आद्यस्थानी तुलनेनं निवांत दर्शन होत असल्याने तेथे जाणाऱ्या भाविकांची संख्याही लक्षणीय आहे. अगदी काही वर्षांपूर्वीपर्यंत जेजुरगडाच्या मागच्या बाजूने अवघड डोंगरवाटा पार करत कडेपठारावर जाण्याचा मार्ग होता. आता देवस्थान समितीने पायऱ्यांचा अधिक सोपा आणि गडावर जलद घेऊन जाणारा मार्ग केला आहे. त्यामुळे, कडेपठारी येणाऱ्या भक्तांच्या संख्येतही वाढ झाली आहे.
मणि आणि मल्ल या दैत्यांनी भूतलावर उच्छाद मांडला होता. सर्वसामान्यांसह ऋषी-मुनींना त्यांनी त्रास द्यायला सुरुवात केल्यानंतर सर्वांनी मिळून शंकराची आराधना केली. सर्व योगी-मुनींना वाचविण्यासाठी शंकराने खंडोबाचा अवतार धारण केला आणि दैत्यांचा संहार केला, अशी कथा. ‘मार्तंडभैरवाचे रूप घेतलेल्या शंकराने दैत्यांचा संहार करण्यासाठी हातात खड्ग घेतले अन् कडेपठारावर त्यांचा वध केला म्हणून खंडोबा हे नाव. तर, म्हाळसेचा कांत (नवरा) म्हणून म्हाळसाकांत आणि मल्लांचे हरण केले म्हणून मल्हारी, अशी नावे प्रचलित आहेत,’
कडेपठाराच्या डोंगराच्या पायथ्याला वाहनतळ आहे. तेथून, पायऱ्यांची चढण पार करून आपण कडेपठारावरील मंदिराच्या मूळ प्रांगणात पोहोचतो. जेजुरीच्या तुलनेत मंदिर लहान असले, तरी आकर्षक आहे. या पूर्वाभिमुखी मंदिराच्या बाहेर मेघडंबरीत नंदी, तर पुढे कासव आहे. जेजुरीप्रमाणे या मंदिराचेही सोपा, सभामंडप आणि गाभारा, असे तीन भाग आहेत. गाभाऱ्यात पश्चिम भिंतीतल्या देवळीत खंडोबाची आसनस्थ मूर्ती आहे. बैठकीच्या डाव्या-उजव्या बाजूला मणि आणि मल्ल यांची मुंडकी. मूर्तीच्या हातात खड्ग, त्रिशूळ, डमरू आणि परळ अशी आयुधे. तर, देवळीसमोरील जमिनीवर दोन स्वयंभू, खडबडीत व अनियमित आकाराची खंडोबा व म्हाळसा यांची लिंगं आहेत. त्याशिवाय, खंडोबा व म्हाळसा आणि बाणाईच्या उभ्या मूर्तीही आहेत.
मार्गशीर्ष महिन्यातील चंपाषष्ठी उत्सव (यंदा हा उत्सव २३ ते २७ नोव्हेंबरदरम्यान आहे), सोमवती अमावस्या, चैत्र, माघ आणि पौष पौर्णिमा, नवरात्री आणि दसरा, हे सण जेजुरीसह कडेपठार येथे साजरे केले जातात. सोमवती अमावस्येला जेजुरी गडावरील पालखी कऱ्हा नदीच्या तीरावर स्नानासाठी जाते. तर दसऱ्याच्या रात्री जेजुरी आणि कडेपठारावरील देवांच्या पालखींची मधल्या दरीमध्ये देवभेट होते. जेजुरीची पालखी खालच्या बाजूला, तर कडेपठाराची पालखी ऐन मध्यरात्री कड्यावर विसावा घेते. तेथे, आरशातून देवभेट होते आणि पुन्हा पहाटेपर्यंत दोन्ही पालख्या मूळ स्थानी पोहोचतात. वर्षभर या दोन्ही गडांवर तिन्ही त्रिकाळ पूजा-विधी होतात. पहाटे ५ वाजता पूजा, दुपारी १२.३० वाजता धूपआरती आणि रात्री ९ वाजता शेजारती केल्या जातात. श्रावणात अभिषेक सांगण्यासाठी...
Read more
Learn more insights from Wanderboat AI.
