बल्लाळेश्वर पाली हे हिंदू देव गणेशाच्या आठ मंदिरांपैकी एक आहे . गणेश मंदिरांपैकी, बल्लाळेश्वर हे एकमेव गणेशाला समर्पित आहे जे त्याच्या भक्ताच्या नावाने ओळखले जाते. हे महाराष्ट्रातील रायगड जिल्ह्यातील रोह्यापासून २८ किमी अंतरावर असलेल्या पाली गावात आहे . हा किल्ला सरसगड आणि अंबा नदीच्या मध्ये वसलेला आहे .

मोरेश्वर विठ्ठल सिंदकर यांनी 1640 मध्ये मंदिर बांधले. छत्रपती शिवाजींच्या कार्यात त्यांचे एक मोठे योगदान होते. गणेशभक्त आणि मंदिराच्या विकासात त्यांचे मोठे योगदान होते. मूळ लाकडी मंदिराचा जीर्णोद्धार 1760 मध्ये श्री फडणीस यांनी केलेल्या नवीन दगडी मंदिराचा मार्ग करण्यासाठी करण्यात आला. श्री अक्षराच्या आकारात बांधलेले , ते बांधकामादरम्यान सिमेंटमध्ये शिसे मिसळून तयार केले गेले. पूर्वाभिमुख मंदिर काळजीपूर्वक ठेवले होते जेणेकरून सूर्योदय होताना सूर्यकिरण थेट मूर्तीवर पडतात . मंदिरात एक घंटा आहे जी चिमाजी अप्पांनी वसई आणि सस्ती येथे पोर्तुगीजांचा पराभव केल्यानंतर परत आणली होती .

मंदिर परिसर दोन तलावांना वळसा घालून सर्वत्र फरशा लावलेला आहे. मंदिरात दोन गर्भगृहे आहेत , एक आतील आणि बाहेरील गर्भगृह. आतील गर्भगृह 15 फूट (4.6 मीटर) उंच आहे, तर बाहेरील गर्भगृह केवळ 12 फूट (3.7 मीटर) उंच आहे. बाहेरील गाभार्‍यात उंदराच्या आकाराची एक मुर्ती आहे , जी हातात मोदक घेऊन गणेशाला तोंड देत आहे . मंदिराचा मुख्य सभामंडप 40 फूट (12 मीटर) लांब आणि 20 फूट (6.1 मीटर) रुंद आहे आणि त्यात डेरेदार झाडांसारखे आठ खांब आहेत.

विनायकाची मूर्ती दगडी सिंहासनावर विराजमान आहे, पूर्वेकडे तोंड करून तिची सोंड डावीकडे वळली आहे आणि चांदीच्या पार्श्वभूमीवर बसलेली आहे जी रिद्धी आणि सिद्धी चामरांना ओवाळत आहे . मूर्तीच्या डोळ्यात आणि नाभीत हिरे आहेत .

पाली गावात कल्याण नावाचा एक यशस्वी व्यापारी त्याची पत्नी इंदुमतीसोबत राहत होता. त्यांचा मुलगा बल्लाळ आणि गावातील इतर मुले मुर्तीच्या जागी दगड वापरून पूजा खेळत असत . एकदा गावाच्या शिवारात जाताना मुलांना एक मोठा दगड दिसला. बल्लाळच्या सांगण्यावरून मुलांनी दगडाची गणेश म्हणून पूजा केली. बल्लाल यांच्या नेतृत्वाखाली मुले त्यांच्या उपासनेत इतकी तल्लीन झाली की त्यांना भूक आणि तहान विसरली; दिवस आणि रात्र.

दरम्यान, गावातील पालक आपली मुले घरी येण्याची आतुरतेने वाट पाहत होते. मुले वेळेवर न परतल्याने सर्वांनी कल्याणच्या घरी जाऊन मुलगा बल्लाळ याची तक्रार केली. रागाच्या भरात कल्याणने काठी घेतली आणि मुलांचा शोध घेतला. शेवटी, त्याला मुले गणेशपुराण ऐकताना आढळली . त्याच्या रागाच्या भरात त्याने लहान मुलांनी बांधलेली लहान मंदिरे उध्वस्त केली , जे दहशतीने पळून गेले आणि बल्लाळला स्वतःहून सोडून गेले. गणेशाच्या भक्तीत पूर्णपणे बुडलेल्या बल्लाळला त्याच्या वडिलांनी पकडले आणि त्याचे कपडे रक्ताने भिजण्यापर्यंत मारहाण केली. त्याच्या वडिलांनी त्याला झाडाला बांधले आणि मुलांनी गोळा केलेले सर्व पुजेचे साहित्य तुडवले. मुलांनी गणेश मानला तो मोठा दगड उचलून त्याने जमिनीवर फेकून त्याचे तुकडे केले. त्याने बल्लालला टोमणा मारला, "आता बघू कोणता देव तुझे रक्षण करतो!" घरी जाऊन त्याने स्वतःच्या मुलाला मरणासाठी झाडाला बांधून ठेवले.

तरीही झाडाला बांधलेले, बल्लाळने गणेशाचा अपमान केल्याबद्दल त्याच्या वडिलांना शाप दिला, " पार्वतीच्या पुत्राचा अनादर केल्याबद्दल तो आंधळा, बहिरा, मुका आणि कुबडा होऊ दे !" वेदना, भूक आणि तहान यांनी भरलेली असतानाही तो थकून बेशुद्ध होईपर्यंत गणेशाचे नामस्मरण करत राहिला. जागे झाल्यावर बल्लाळने गणेशाला मदतीसाठी येण्याची विनंती केली. मुलाच्या भक्तीने प्रभावित झालेल्या भगवान गणेशाने बल्लालसमोर साधूच्या रूपात दर्शन दिले आणि त्याला झाडापासून सोडले. गणेशाचे दर्शन घेताच बल्लाळची तहान आणि भूक नाहीशी झाली; त्याच्या जखमा बऱ्या झाल्या आणि त्याला पूर्णपणे चैतन्य मिळाले. त्याने साधूसमोर साष्टांग नमस्कार केला, त्याला गणेश म्हणून ओळखले आणि त्याची पूजा केली. गणेशाने बल्लाळला सांगितले की तो त्याच्या भक्तीसाठी बक्षीस म्हणून जे काही मागितले ते त्याला आशीर्वाद देईल. बल्लाळने विनवणी केली, "मी तुझा अखंड भक्त होवो आणि तू सदैव या ठिकाणी राहो आणि तुझ्यामध्ये आश्रय घेणाऱ्या लोकांचे दुःख दूर कर." गणेश म्हणाला, "मी येथे कायमच राहीन, आणि बल्लाळचा देव (बल्लाळेश्वर) म्हणून पूजत असलेल्या माझ्या आधी तुझे नाव घेईन." त्याने बल्लाळला मिठी मारली आणि जवळच्या दगडात गायब झाला. दगडाची भेगा नाहीशी झाली आणि पुन्हा पूर्ण झाली.

त्या दगडी मूर्तीला बल्लाळेश्वर म्हणतात. कल्याणने जमिनीवर टाकलेली दगडी मूर्ती धुंडी विनायक म्हणूनही ओळखली जाते. ही स्वयंभू मूर्ती असून बल्लाळेश्वराची पूजा करण्यापूर्वी तिची पूजा केली जाते.