Cennet Bahçesi Hevsel Diyarbakır surlarıyla Dicle Nehri arasında göz alabildiğine uzanır Hevsel Bahçeleri. Efsanelere, türkülere konu olmuştur. Tarımın anavatanı Mezopotamya’nın belki de en eski tahıl ambarı olduğu söylenir ama Hevsel’in barındırdığı yaban yaşam pek bilinmez. Bu cennet bahçesi, 180’den fazla kuş türünün yanı sıra susamuru, tilki, sansar, sincap ve kirpi gibi birçok memelinin de barınağı.

Yazı: İbrahim Baştuğ / Fotoğraf: Selim Kaya

Kum apartmanlar! Dicle kıyısındaki kum duvarında yan yana, üst üste dizili küçük yuvalar karşısında kuş milletine hayranlığımın katsayısında ani bir yükseliş oluyor. Kum duvarına oyulu kum apartmanının önünde tam bir mahşer kalabalığı. Kanatların sekizi, onu birbirine giriyor bir deliğin önünde… Sonra ansızın başka bir deliğe yöneliyorlar. O da ne; az önce boş olan delikte bir kum kırlangıcı, yarı gövdesini dışarı çıkarmış; zafer pozu kesiyor. İyi de bu küçücük deliğe girme yarışını kazandıktan sonra içeride nasıl manevra yaptı bu kuş? Demek içerisi daha geniş; ürediği, yavrularını büyüttüğü bir yuva…

Diyarbakır’ı çevreleyen surların doğu kısmında, Dicle Nehri kıyısında, yaklaşık 10 bin dönümlük alana yayılan Hevsel Bahçeleri’ndeyim. Antik dönemlerden beri Diyarbakır’ın tahıl ambarı olduğu bilinen bahçelerde meyve ve sebze de yetiştiriliyor. Nehrin öbür yakasında uzanan geniş Dicle Üniversitesi yerleşim alanıyla bütünleşen Hevsel Bahçeleri’nin, beni buraya çeken bir niteliği daha var ki pek bilinmiyor. Kuşların göç yolu üzerindeki Hevsel Bahçeleri’nde 180’den fazla kuş türü belirlendi. Bu sayının yeni gözlemlerle daha da artacağı tahmin ediliyor.

Kum kırlangıçları, Dicle Nehri’nin kenarındaki kum duvarına oyulu bu kuş apartmanlarını ilkbaharın gelmesiyle şenlendiriyor. Büyük kum kırlangıcı kolonileri, Dicle Vadisi’nde kaldıkları yaklaşık altı aylık sürede iki kez ürüyor.

Kum kırlangıcının yanı sıra Hevsel’deki kuş varlığı içinde öne çıkanlar arasında küçük akbalıkçıl (Egretta garzetta), tarla çitnesi ya da tarla kirazkuşu (Miliaria calandra), saksağan (Pica pica), kukumav (Athena noctua), yalıçapkını (Alcedo atthis), puhu (Bubo Bubo), kızıl şahin (Buteo rufinus) sayılabilir. Kuşlardan başka susamuru, kirpi, sansar, kızıl tilki, yabandomuzu, sincap, kertenkele, yılan ve kurbağa en sık görülen memeli, sürüngen ve yüzergezer (amfibi) türleri. Fırat kaplumbağası (Rafetus euphraticus) ise tüm dünyada Türkiye’nin güneydoğusundan başlayarak sadece Fırat ve Dicle nehirlerinde yaşıyor olmasıyla özel bir öneme sahip. Bu özel kaplumbağa türü, yuvasını Dicle Nehri kıyılarındaki kumullara kuruyor.

Kum Apartmanlar Kum kırlangıçları (Riparia riparia) ilkbaharda büyük koloniler halinde Dicle Nehri’nin kenarında, kum duvarlarındaki yuvalara yerleşiyor. Yaklaşık altı ay burada konaklayan kum kırlangıçları iki kez ürüyor. Avrasya ve Amerika’da yaşayan 12 santimetre uzunluğundaki kum kırlangıcı, ev kırlangıcına benziyorsa da üst bölümleri siyah değil, çok koyu boz kahverengi oluşuyla ayrılır. İnsan yerleşimlerinden uzak duran bu sevimli kuşları, ilkbahardan itibaren yaz boyunca Türkiye’nin her yerinde; açık arazide, özellikle su yakınlarında görebilirsiniz. Kum Apartmanlar Kum kırlangıçları (Riparia riparia) ilkbaharda büyük koloniler halinde Dicle Nehri’nin kenarında, kum duvarlarındaki yuvalara yerleşiyor. Yaklaşık altı ay burada konaklayan kum kırlangıçları iki kez ürüyor. Avrasya ve Amerika’da yaşayan 12 santimetre uzunluğundaki kum kırlangıcı, ev kırlangıcına benziyorsa da üst bölümleri siyah değil, çok koyu boz kahverengi oluşuyla ayrılır. İnsan yerleşimlerinden uzak duran bu sevimli kuşları, ilkbahardan itibaren yaz boyunca Türkiye’nin her yerinde; açık arazide, özellikle su yakınlarında görebilirsiniz.

Görüşüne başvurduğumuz, Dicle Üniversitesi’nden Prof. Dr. Ahmet Kılıç, “Hevsel Bahçeleri’yle bir bütün oluşturan Dicle Üniversitesi yerleşim alanında yapılan çalışmayla 180’den fazla kuş türü belirlenmiştir” diyor. “Dicle Vadisi ve Hevsel Bahçeleri önemli bir göç yolu üzerindedir.