Saheb-ol-Amr Mosque — Attraction in Tabriz

مسجد صاحب الامر تبریز یا مسجد شاه طهماسب صفوی یا مسجد ثقةالاسلام یکی از مساجد تاریخی تبریز است که در کنار مهران‌رود و در ضلع شرقی میدان صاحب‌آباد یا صاحب‌ الامر واقع شده است. بنا بر یک دیدگاه این مسجد بازسازی شده مسجد سطلنتی شاه طهماسب اول است. و بنابر دیدگاه دیگری مسجد شاه طهماسب پس از زلزله ۱۱۹۳ق تبریز ویران شده و این مسجد روی یکی از آثار به جا مانده از میدان بزرگ صاحب‌آباد مربوط به دوره آق‌قویونلوها ساخته شده است. این مسجد دارای دو مناره بلند و گنبد است. همچنین سنگ سفید بزرگی در ورودی آن قرار دارد که منقش به آیه ۱۸ و ۱۹ سوره جن است. درب ورودی مسجد پر از تعویذهای فلزی است که به روی آن کوبیده شده است. بر اساس گزارشات در محراب مسجد نرده‌ای قرار داشته که مانع ورود افراد می‌شده است. همچنین صندوق چوبی مشبکی میان مسجد بوده که قبری زیر آن نبوده است.

درباره مسجد صاحب الامر داستان‌هایی نقل شده که موجب ایجاد باورهایی در نسبت این مسجد با امام مهدی(عج)‌ شده است. همین جریانات را علت نام‌گذاری مسجد به صاحب الامر دانسته‌اند. این مسجد محل مراجعه مردم برای گرفتن حاجات بوده است.

مسجد صاحب الامر محل برگزاری مراسم مختلف همچون نماز جماعت،‌ دعاخوانی،‌ عزاداری و... است. همچنین بخشی از این مسجد به موزه قرآن و کتابت اختصاص یافته که آثار نفیسی اعم از قرآن‌ها و کتب خطی و ابزارهای مرتبط با کتابت در آن نگهداری می‌شود. مدرسه اکبریه نیز بخشی از مسجد بوده است که در اثر احداث خیابان دارایی در سال ۱۳۴۵ش از آن جدا شده و محل فعالیت موسسه میراث شیعه تبریز است.

مسجد صاحب‌الامر یا مسجد شاه‌طهماسب نخستین مسجد سلطنتی شاه‌طهماسب صفوی خوانده شده است که در جانب شرقی میدان صاحب‌آباد و در انتهای بازار مسگران و میدان تره‌بار صاحب‌الامر تبریز واقع است. گفته شده اکثر تاریخ‌نویسان و جهان‌گردان دوره صفوی از جمله اسکندربیگ در عالم‌آرای عباسی و کاتب چَلَپی در جهان‌نما این مسجد را به نام شاه‌طهماسب دانسته‌اند. این مکان، با نام مسجد ثقة‌الاسلام نیز شناخته شده است.

این مسجد محل برگزاری مراسمات مذهبی همچون نماز جماعت، عزاداری، سخنرانی، دعاخوانی و ... است.و دو مجموعه موزه قرآن و کتابت و مؤسسه میراث شیعه تبریز ذیل این مسجد قرار گرفته‌اند.

بر اساس آن‌چه نادرمیرزای قاجار در کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز ذکر کرده است، شهرت این مسجد به نام صاحب‌ الامر(عج) از این جهت بوده که گفته می‌شده در این مکان امام مهدی(عج) را مشاهده کرده‌اند. به نقل وی مقامی در مسجد وجود داشته که دارای شبکه بوده است. مردم این مکان را زیارت کرده و حرمت آن را حفظ می‌کردند.

جزئیات بنا مسجد صاحب الامر یک گنبد و دو مناره بلند دارد. این بنا دارای حجاری‌های زیبایی از نقوش گل و بوته، اسلیمی و خَتایی است.[۸] نادرمیرزای قاجار گزارش می‌کند که سنگ سفید یکپارچه‌ای در طاق ورودی مسجد صاحب الامر نصب شده است که روی آن به خط ثلث دو آیه ۱۸ و ۱۹ سوره جن به خط علاء‌الدین نوشته شده است. به گفته وی علاء‌الدین خطاط معروف زمان شاه‌طهماسب است.

در چوبی ورودی داخلی مسجد پوشیده از پنجه‌های فلزی تعویذ و دفع چشم‌زخم (در زبان محلی: گؤزنظر)‌ است. بر اساس پژوهشی محتوا و آرایه‌های به کار رفته در این تعویذها دارای دو منشأ دینی شیعی و مضامین علوم غریبه ترویج شده توسط رمالان و دراویش هستند.

جلوی محراب به دلیل باوری که در رابطه با دیده شدن امام زمان(عج) داشتند نرده‌ای کشیده شده بود تا کسی وارد آن نشود. وسط بقعه نیز صندوق چوبی مشبکی قرار داشته است که زیر آن قبری وجود نداشته است.امروزه (۱۴۰۳ش) در مسجد صاحب الامر اثری از نرده محراب و صندوق میان بقعه باقی نمانده است. درباره بنای نخستین مسجد صاحب الامر نادرمیرزا قاجار دو احتمال را مطرح می‌کند. این مسجد توسط شاه‌طهماسب بنا شده و سپس در زلزله ویران شده و بازسازی شده است. یا این که بعد بنا شده و آثار مربوط به زمان شاه‌طهماسب از جای دیگری به این مکان آورده شده است.[۲۱]

پژوهش دیگری در این رابطه صورت گرفته است که نشان می‌دهد برداشتی که از متن کاتب چلپی شده است موجب شده تا این مسجد را بازسازی شده مسجد شاه‌طهماسب بدانند. اما با دقت در متون و شواهد محیطی می‌توان گفت چنین برداشتی صحیح نیست و مکان مسجد شاه‌طهماسب با مکان فعلی مسجد صاحب الامر مطابقت ندارد. این مسجد روی یکی از بناهای میدان صاحب‌آباد مربوط به زمان آق‌قویونلوها ساخته شده است.[۲۲] میدان صاحب‌آباد تبریز مجموعه‌ای بزرگ شامل مساجد،‌ قصر، مدرسه و امور دیوانی بوده که آن را الهام‌بخش میدان نقش جهان...

مسجد صاحب‌الامر یکی از مساجد قدیمی و کهن شهر تبریز است که در مرکز این شهر و در میدان صاحب‌آباد قدیم شهر تبریز واقع شده‌بود. این بنا توسط ابوالنصر حسن بیک معروف به سلطان حسن بایندر، حسن پادشاه و اوزون حسن ( ۱۴۲۳–۱۴۷۸ میلادی) بنیاد نهاده شده‌است و در آغاز، مسجد سلطنتی متعلق به‌وی بوده‌است. بنای صاحب‌الامر مربوط به دوره آق قویونلوها است و در تبریز، انتهای خیابان دارایی اول، در ضلع شمالی مهرانه‌رود واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۱۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این بنا به دستور ابوالنصر حسن بیک معروف به سلطان حسن بایندر، حسن پادشاه و اوزون حسن ( ۱۴۲۳–۱۴۷۸ میلادی) ساخته شده‌است. بعدها با حملهٔ سپاهیان عثمانی به‌ایران، مسجد صاحب‌الامر به‌طور کلی ویران گردید. کاتب چلبی در کتاب «جهان‌نما» در این‌باره می‌نویسد: «در قسمت شرقی میدان صاحب‌آباد متصل به‌جامع سلطان‌حسن، مسجد مزین دیگری وجود داشت که چون بنایش از شاه تهماسب بود، عساکر عثمانی جابه‌جا خرابش کردند.» پس از عقب‌نشینی عثمانیان، این مسجد توسط «میرزا محمدابراهیم» -وزیر آذربایجان در زمان شاه سلطان حسین- مورد بازسازی قرار گرفت.

مسجد صاحب‌الامر در اثر زمین‌لرزهٔ سال ۱۱۹۳ هجری، خسارت فراوانی دید و در سال ۱۲۶۶ هجری، به‌همت میرزا «علی‌اکبرخان» (مترجم کنسولگری شوروی در تبریز)، مورد مرمت قرار گرفت و «مدرسهٔ اکبریه» در یکی از صحن‌های آن ایجاد گردید. این بنا دارای یک گنبد و دو مناره است که شکل گنبد و مناره‌ها با سایر مساجد تفاوت بسیاری دارد. از زمان شاه تهماسب یکم، تنها دو تاق مرمرین در این مسجد باقی‌مانده‌است که جنبهٔ تاریخی دارند. در کنار یکی از تاق‌ها، سنگ‌نبشته‌ای مرمرین و در بالای تاق دیگری، سورهٔ «الجن» نوشته شده‌است.

امروزه موزه قرآن و کتابت در محل مسجد صاحب‌الامر ایجاد شده‌است. مسجد صاحب‌الامر محل برگزاری جلسه علمای تبریز با سید علی‌محمد باب بود. در سال ۱۲۶۵ هجری، مطابق با مارس ۱۸۴۹ میلادی، در شهر تبریز قصابی گاوی را برای کشتن به سلاخ خانه می‌برد. گاو از دست مرد قصاب فرار می‌کند و به دهلیز بقعهٔ صاحب‌الامر به رسم بست نشستن رفت و خوابید. قصاب ریسمانی به داخل بقعه برد، آنرا به گردن گاو انداخت و او را بیرون کشید. اما مشخص نیست به چه دلیلی مرد قصاب ناگاه از پای افتاد، دو قطره خون از دماغش رفت و جان به جان آفرین تسلیم نمود. مردم از هر سو گرد آمدند، که جای ارزن انداختن نبود. آن گاو را آقا میرفتاح مجتهد تبریزی برده بود، جلی از بافتهٔ کشمیر بر او انداخته، فوج فوج همی رفتند و بر سم آن حیوان بوسه همی زدند، و مدفوع گاو را به تبرک همی بردند، تا جائیکه سفیر انگلیس چهل چراغ بلوری بفرستاد و بیاویختند، و آنجا خدام و فراش بگماشتند.مردم نواحی فوج فوج با چاوش به زیارت همی آمدند. همه روزه معجزه ای دیگر همی گفتند، که فلان کور بینا شد، و فلان گنگ به زبان آمد، و فلان لنگ پای کوفت.

میرفتاح، مجتهد تبریز که عامل اصلی فتنهٔ تبریز ( در جریان جنگ دوم ایران و روس و عهدنامه ترکمانچای ۱۸۲۸میلادی) بود، مردم عوام را واداشت تا در شهرهای آذربایجان، بر سر کوچه و بازار، از معجزات گاو داستانها بسازند، و نعره زنند که شهر تبریز مقدس و از مالیات دیوان و حکم حکام معاف است. حتی چهره گاو را نقاشان زبردست ترسیم کردند، و به زائرین بقعهٔ مبارکه فروختند، و مردم در خانه‌های خود شمایل گاو صاحب الزمان را آویختند. متولیان گاو از سر نادانی به جای کاه و یونجه، به او نقل و نبات دادند، لذا بعد از چندی گاو مقدس بیمار شد و مرد. مردم با حزن و اندوه فراوان، در حالیکه بر سینه می‌کوبیدند، تشیع جنازه مفصلی از آن بزرگ مقام کردند، و در مکانی بخاک سپردند، که هنوز به آرمگاه گاو صاحب الزمان برای اهل...

مسجد صاحب‌الامر یکی از مساجد قدیمی و کهن شهر تبریز است که در مرکز این شهر و در میدان صاحب‌آباد قدیم شهر تبریز واقع شده‌بود. این بنا توسط ابوالنصر حسن بیک معروف به سلطان حسن بایندر، حسن پادشاه و اوزون حسن ( ۱۴۲۳–۱۴۷۸ میلادی) بنیاد نهاده شده‌است و در آغاز، مسجد سلطنتی متعلق به‌وی بوده‌است. بنای صاحب‌الامر مربوط به دوره آق قویونلوها است و در تبریز، انتهای خیابان دارایی اول، در ضلع شمالی مهرانه‌رود واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۱۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

پیشینه این بنا به دستور ابوالنصر حسن بیک معروف به سلطان حسن بایندر، حسن پادشاه و اوزون حسن ( ۱۴۲۳–۱۴۷۸ میلادی) ساخته شده‌است. بعدها با حملهٔ سپاهیان عثمانی به‌ایران، مسجد صاحب‌الامر به‌طور کلی ویران گردید. کاتب چلبی در کتاب «جهان‌نما» در این‌باره می‌نویسد: «در قسمت شرقی میدان صاحب‌آباد متصل به‌جامع سلطان‌حسن، مسجد مزین دیگری وجود داشت که چون بنایش از شاه تهماسب بود، عساکر عثمانی جابه‌جا خرابش کردند.» پس از عقب‌نشینی عثمانیان، این مسجد توسط «میرزا محمدابراهیم» -وزیر آذربایجان در زمان شاه سلطان حسین- مورد بازسازی قرار گرفت.

مسجد صاحب‌الامر در اثر زمین‌لرزهٔ سال ۱۱۹۳ هجری، خسارت فراوانی دید و در سال ۱۲۶۶ هجری، به‌همت میرزا «علی‌اکبرخان» (مترجم کنسولگری شوروی در تبریز)، مورد مرمت قرار گرفت و «مدرسهٔ اکبریه» در یکی از صحن‌های آن ایجاد گردید.

معماری این بنا دارای یک گنبد و دو مناره است که شکل گنبد و مناره‌ها با سایر مساجد تفاوت بسیاری دارد. از زمان شاه تهماسب یکم، تنها دو تاق مرمرین در این مسجد باقی‌مانده‌است که جنبهٔ تاریخی دارند. در کنار یکی از تاق‌ها، سنگ‌نبشته‌ای مرمرین و در بالای تاق دیگری، سورهٔ «الجن» نوشته شده‌است. امروزه موزه قرآن و کتابت در محل مسجد صاحب‌الامر ایجاد شده‌است.

ماجرای گاو مقدس صاحب الامر در سال ۱۲۶۵ هجری، مطابق با مارس ۱۸۴۹ میلادی، در شهر تبریز قصابی گاوی را برای کشتن به سلاخ خانه می‌برد. گاو از دست مرد قصاب فرار می‌کند و به دهلیز بقعهٔ صاحب‌الامر به رسم بست نشستن رفت و خوابید. قصاب ریسمانی به داخل بقعه برد، آنرا به گردن گاو انداخت و او را بیرون کشید. اما مشخص نیست به چه دلیلی مرد قصاب ناگاه از پای افتاد، دو قطره خون از دماغش رفت و جان به جان آفرین تسلیم نمود. مردم از هر سو گرد آمدند، که جای ارزن انداختن نبود. آن گاو را آقا میرفتاح مجتهد تبریزی برده بود، جلی از بافتهٔ کشمیر بر او انداخته، فوج فوج همی رفتند و بر سم آن حیوان بوسه همی زدند، و مدفوع گاو را به تبرک همی بردند، تا جائیکه سفیر انگلیس چهل چراغ بلوری بفرستاد و بیاویختند، و آنجا خدام و فراش بگماشتند.مردم نواحی فوج فوج با چاوش به زیارت همی آمدند. همه روزه معجزه ای دیگر همی گفتند، که فلان کور بینا شد، و فلان گنگ به زبان آمد، و فلان لنگ پای کوفت.

میرفتاح، مجتهد تبریز که عامل اصلی فتنهٔ تبریز ( در جریان جنگ دوم ایران و روس و عهدنامه ترکمانچای ۱۸۲۸میلادی) بود، مردم عوام را واداشت تا در شهرهای آذربایجان، بر سر کوچه و بازار، از معجزات گاو داستانها بسازند، و نعره زنند که شهر تبریز مقدس و از مالیات دیوان و حکم حکام معاف است. حتی چهره گاو را نقاشان زبردست ترسیم کردند، و به زائرین بقعهٔ مبارکه فروختند، و مردم در خانه‌های خود شمایل گاو صاحب الزمان را آویختند. متولیان گاو از سر نادانی به جای کاه و یونجه، به او نقل و نبات دادند، لذا بعد از چندی گاو مقدس بیمار شد و مرد. مردم با حزن و اندوه فراوان، در حالیکه بر سینه می‌کوبیدند، تشیع جنازه مفصلی از آن بزرگ مقام کردند، و در مکانی بخاک سپردند، که هنوز به آرمگاه گاو صاحب الزمان برای اهل...