Το Θέατρο του Διονύσου ή Θέατρο Διονύσου Ελευθερέως είναι ο σημαντικότερος γνωστός υπαίθριος θεατρικός χώρος στην αρχαία Αθήνα και θεωρείται το πρώτο θέατρο του κόσμου. Βρισκόταν 3 περίπου μέτρα πάνω από το ναό[2] και αποτελούσε μέρος του ιερού του Ελευθερέως Διονύσου που βρισκόταν στις νοτιοανατολικές παρυφές της Ακρόπολης και υπήρξε ο βασικός τόπος παράστασης του αττικού δράματος, αφού φιλοξενούσε τα Μεγάλα Διονύσια, τη μεγαλύτερη θεατρική γιορτή της πόλης των Αθηνών. Οι σωζόμενες τραγωδίες και κωμωδίες του 5ου και του 4ου π.Χ. αι. γράφτηκαν - τουλάχιστον οι περισσότερες - για να εκτελεστούν σε αυτόν τον χώρο.

Η Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία ξεκίνησε τις ανασκαφές στη περιοχή του θεάτρου το 1838 οι οποίες συνεχίστηκαν πολύ περισσότερο στο υπόλοιπο του 19ου αιώνα.[3]

Θεμελίωση Το θέατρο του Διονύσου θεμελιώθηκε πιθανώς τον 6ο π.Χ. αι., στην περίοδο της δυναστείας των Πεισιστρατιδών, που με τα τότε δεδομένα θεωρείται γιγάντιο τεχνικό έργο. Έκτοτε επανοικοδομήθηκε και επεκτάθηκε πολλές φορές και έτσι είναι δύσκολο να καθορισθεί ποια ήταν η αρχική του μορφή. Σήμερα στον ίδιο χώρο βρίσκονται τα ερείπια ενός ρωμαϊκού θεάτρου. Από την κεντρική κερκίδα του θεάτρου σώζονται σήμερα μόνο 13 σειρές εδωλίων.

Αρχιτεκτονική

Σχεδιάγραμμα του Θεάτρου Το θέατρο ήταν αρχικά μόνο ένα μέρος του περιβόλου ή τεμένους του Διονύσου. Αποτελούνταν από έναν επίπεδο χώρο για την ορχήστρα και ελάχιστες σειρές ξύλινων ή μαρμάρινων κερκίδων στο λόφο. Η παλαιότερη ορχήστρα στον περίβολο του θεάτρου πιστεύεται πως ήταν κυκλική και είχε διάμετρο περίπου 27 μέτρων, αν και υπάρχουν διαφωνίες προς το θέμα αυτό.[4][3] Μια ξύλινη σκηνή κατασκευάστηκε στο πίσω μέρος της ορχήστρας, για την τοποθέτηση τεχνητών σκηνικών και πιθανώς για τη βελτίωση της ακουστικής.[5] Ο περίβολος περιείχε τον αρχαιότερο ναό του Διονύσου και έναν θυσιαστικό βωμό. Αργότερα προστέθηκε μια αίθουσα ή στοά εξαλείφοντας τον παλαιότερο ναό και χτίστηκε ένας δεύτερος ναός επεκτείνοντας νότια τα όρια του περιβόλου. Η ακουστική του χώρου θεωρούνταν εξαιρετική.[6] Στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. οι ξύλινες κατασκευές αντικαταστάθηκαν με μαρμάρινες.[7]

Το Θέατρο του Διονύσου οφείλει την παρούσα μορφή του ως επί το πλείστον στον Λυκούργο (περ. 390-324/4 π.Χ), ο οποίος ως επιβλέπων του οικονομικού και οικοδομικού προγράμματος, αναμόρφωσε το θέατρο σε μαρμάρινο και του έδωσε μνημειακή μορφή.[8] Το θέατρο του 4ου αιώνα π.Χ. είχε μόνιμη σκηνή η οποία εκτεινόταν μπροστά από την ορχήστρα και χώρο κερκίδων τριών διαζωμάτων (θέατρον) το οποίο εκτεινόταν στη πλαγιά του λόφου. Το κτίσμα της σκηνής διέθετε δύο πτέρυγες προβολής σε κάθε πλευρά (παρασκήνια), στα οποία ενδεχομένως τοποθετούνταν σκάλες ή κινητά σκηνικά.[9][10]

Μεταβολές υλοποιήθηκαν στο θέατρο κατά την ύστερη Ελληνιστική περίοδο, όταν και προστέθηκαν 67 μαρμάρινοι θρόνοι γύρω από την περιφέρεια της ορχήστρας. Οι θρόνοι ήταν ενυπόγραφοι με τα όνοματα των αξιωματούχων οι οποίοι τους κατείχαν. Οι μαρμάρινοι θρόνοι που σώζωνται μέχρι σήμερα, έχουν τη μορφή καθισμάτων κλισμού, και φαίνεται πως ήταν Ρωμαϊκά αντίγραφα προγενέστερων περιόδων.[11][12][13] Στο ενδιάμεσο αυτής της σειράς καθισμάτων βρισκόταν ένας μεγάλος μαρμάρινος θρόνος που ανήκε στον ιερέα του Διονύσου.[8]

Το θέατρο εκσυγχρονίστηκε κατά τη Ρωμαιοκρατία, αν και διατηρήθηκαν τα στοιχεία, η ακεραιότητα και η γενική μορφή του αρχαιοελληνικού θεάτρου. Μια εξ ολοκλήρου νέα σκηνή κατασκευάστηκε κατά τον 1ο αιώνα μ.Χ., αφιερωμένη στον Διόνυσο και τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Νέρωνα. Μέχρι την περίοδο αυτή, στο δάπεδο της ορχήστρας τοποθετήθηκε μάρμαρο, ενώ νέες τιμητικές θέσεις χτίστηκαν στην άκρη της ορχήστρας. Κάποιες ακόμη αλλαγές έγιναν κατά τη διάρκεια του 3ου αιώνα μ.Χ. από τον άρχοντα Φαίδρο, συμπεριλαμβανομένης και της επανάχρησης των πρωιμότερων ανάγλυφων του Αδριανού, τα οποία είχαν χτιστεί μπροστά από το κτίσμα της σκηνής.[3][14] Τα απομεινάρια της ανακαινισμένης και επανασχεδιασμένης Ρωμαϊκής έκδοσης του θεάτρου υπάρχουν ακόμη στο χώρο.